Historia Twierdzy Przemyśl

     W dniu wybuchu I wojny światowej Twierdza Przemyśl stanowiła zespół fortyfikacji z różnych okresów - począwszy od przestarzałych szańców artyleryjskich z połowy XIX wieku, poprzez forty artyleryjskie lat 80-tych tegoż wieku, skończywszy na nowoczesnych fortach pancernych z przełomu stulecia. Wynikało to bezpośrednio z długiego czasu budowy twierdzy, rozwoju techniki w tym okresie, a co za tym idzie, przeobrażeń sztuki fortyfikacyjnej.

     Pierwsze przymiarki do ufortyfikowania Przemyśla miały miejsce już na początku XIX stulecia. Od 1810 r. powstały różne koncepcje umocnienia przeprawy na Sanie. Myślano o wykorzystaniu istniejących murów miejskich, stworzono projekty budowy małej twierdzy pierścieniowej obozu oszańcowanego. Z uwagi na to, iż stosunki pomiędzy Austrią, a Rosją były przyjazne, aż do 1854 r. żaden z planów nie został zrealizowany.

     Rok 1854 uważa się a początek budowy Twierdzy Przemyśl. Wtedy to z uwagi na wojnę krymską, która pogorszyła stosunki między Austrią, a Rosją, Austriacy rozpoczęli budowę siedmiobocznych szańców artyleryjskich wokół Przemyśla. Zaplanowano budowę 41 szańców, z czego zrealizowano 19, rozpoczęto prace przy 9 obiektach, zrezygnowano z budowy 13 szańców, co wiązało się z poprawą stosunków austriacko- rosyjskich i co za tym idzie, wstrzymaniem robót fortyfikacyjnych w 1855 r.

Pocztówki ze zbiorów Janusza Batora

     Pomiędzy rokiem 1855 a 1878 r. nastąpiła 23-letnia przerwa w budowie fortów Twierdzy Przemyśl. W okresie tym powstało szereg niezrealizowanych z uwagi na dobre stosunki z Rosja planów ufortyfikowania Przemyśla. Do 1878 r. wybudowano jedynie kilka magazynów i budynków koszarowych oraz część dróg prowadzących do planowanych fortów. Dopiero kryzys bośniacki w 1878 r. doprowadził do rozpoczęcia poważniejszych prac fortyfikacyjnych - wybudowano wówczas dziewięć fortów, jednak o charakterze półstałym.

     Od 1881 r. rozpoczyna się okres budowy fortów stałych. Rok ten zatem można traktować jako rzeczywisty początek budowy stałej Twierdzy Przemyśl. Do 1886 r. wznoszono głównie forty artyleryjskie. Jako pierwsze powstały forty jednowałowe (V "Grochowce", VII " Prałkowce", VIII "Łętownia", XII Werner") oraz nietypowy I "Salis Soglio". W tym samym okresie wybudowano również trzy forty artyleryjskie dwuwałowe (X "Orzechowce", XI "Duńkowiczki", XIV "Hurko").

     Po 1890 r. zaczynają powstawać nowe typy fortów - forty piechoty w międzypolach fortów głównych (IIb "Cyków", Va "Leśniczówka Grochowce", VIIIa "Leśniczówka Łętownia", XIIIa "Zabłocie"), oraz pomocnicze forty pancerne (I/1 "Łysiczka", I/2 "Byków", I/5 "Popowice", I/6 "Dziewięczyce", VII 1/2 "Tarnawce", IXa "Przy Krzyżu", Xa "Pruchnicka Droga", XIa "Cegielnia", XV "Borek").



Plan Twierdzy Przemyśl opracowany przez T. Idzikowskiego

     W latach 90-tych XIX wieku nastąpiła również budowa głównych fortów pancernych (IV "Optyń", IX "Brunner", XIII "San Rideau"), a także modernizacja dotychczasowych fortów artyleryjskich dwuwałowych na forty pancerne obrony bliskiej (X "Orzechowce", XI "Duńkowiczki").

     Po 1900 r. kończono budowy i modernizacje wcześniej rozpoczętych dzieł obronnych. Jednak cięcia budżetowe spowodowały przerwanie rozbudowy Twierdzy Przemyśl. Po 1910 r. wykonano jedynie drobne prace związane z budową fortyfikacji polowych (prawdopodobnie powstały wówczas punkty oporu piechoty "Orzechowce" i "Pruchnicka Droga").

     Ostatni etap budowy twierdzy nastąpił w 1914 r., już po wybuchu wojny. Rozbudowano wówczas fortyfikacje polowe pomiędzy fortami (liczne punkty oporu, ciągłe linie okopów międzypola, polowe baterie artyleryjskie, polowe zespoły koszarowe). Przed drugim oblężeniem oraz w jego trakcie zbudowano umocnienia polowe na dalekich przedpolach fortów (m.in. grupy "Helicha", "Pod Mazurami", "Batycze", "Na Górach").

Pocztówki ze zbiorów Janusza Batora

     Po odzyskaniu Przemyśla w czerwcu 1915 r. twierdza straciła swój status - została "zdegradowana" do roli przyczółka mostowego. W związku z tym przystąpiono do odbudowy zniszczonych podczas walki i kapitulacji obiektów obronnych, szczególnie na prawym brzegu Sanu. W tym okresie wykonano również rozbudowane fortyfikacje polowe na dalekich przedpolach fortów prawego brzegu Sanu, tworząc pierwszą linie obrony przyczółka mostowego.

     Należy tu również wspomnieć, że w latach 1940-1941 część fortyfikacji przemyskich została wykorzystana przez Rosjan budujących Linię Mołotowa.

     Wieloetapowość powstawania Twierdzy Przemyśl, a co za tym idzie różnorodność zastosowanych w niej obiektów, czyni ją jedną z najciekawszych twierdz w Europie. Dodatkową atrakcją fortów przemyskich jest ich mała standaryzacja w porównaniu do fortów innych twierdz. Pomimo znacznych zniszczeń dokonanych na fortach po poddaniu twierdzy, w okresie międzywojennym i powojennym, twierdza na stałe wkomponowała się w krajobraz wielu zakątków Przemyśla i przyległych doń miejscowości. Zwiedzając miasto i jego okolice nie sposób ominąć fortów.

Tomasz Idzikowski "Forty Twierdzy Przemyśl"

Projekt serwisu: CYBERNET s.c 2004